Phóg muid a chéile ansin, mé á mhealladh amach as a chúthaileacht. Is i ngan fhios dúinn féin beagnach bhí ár dteangacha ag muirniú a chéile, ag brú gaoil ar a chéile go crua cineálta. Muid beirt inár seasamh ag cuntar an bheáir. I ngreim barróg dhocht ina chéile. Ár súile dúnta. Muid sa mbealach ar dhaoine eile, b’fhéidir, i ngan fhios dúinn féin… Gan aird againn ar an saol, ná ag an saol orainn. Ár bpóga coirp ár gcomhrá.
’s e Sna Fir, le Micheál Ó Conghaile, an leabhar as fhaide a leugh mi ann an Gàidhlig na h-Èireann gu ruige seo, agus ’s e, cuideachd, an leabhar as fheàrr leam air fad (a dh’aindeoin cho measail ’s a tha mi air bàrdachd Ghearóid Mhic Lochlainn). bha mi air a bhith a’ dèanamh fiughar ri leughadh bho chionn greis agus an uair sin fhuair mi e mar leabhar-d saor an-asgaidh o Chló Iar-Chonnachta nas tràithe san t-samhradh. Bildungsroman a th’ ann, ag innse sgeulachd bliadhna ann am beatha John Paul, òigear à baile beag ann an Conamara, Ceathrú na gCloch. tha John Paul gèidh, is mar sin tha a’ bheatha car eadar-dhealaichte o bheatha nan daoine timcheall air ann an Ceathrú na gCloch. bidh an nobhail a’ gluasad, còmhla ris, air ais ’s air adhart eadar Ceathrú na gCloch, far a bheil e ag obair air a thràchdais airson an oilthighe agus ag obair anns an taigh-sheinnse aig a theaghlach, agus Baile Átha Cliath, far a bheil e a’ toirt cheuman a-steach dhan t-saoghal ghèidh. sreath mhòmaidean a th’ ann, gu ìre mhòr, seach sgeulachd shlàn leantainneach.
a’ chiad rud a chòrd gu mòr rium (agus a dh’aithnich mi, feumaidh mi aideachadh) b’ i an dòigh san robh sealladh John Paul air an t-saoghal cho dlùth co-cheangailte ris an fheiseileachd aige. ’s e a tha mi a’ ciallachadh, an da-rìribh, an dòigh san robh an leabhar a’ cur cuideim air feis mar phrìomh-phàirt dhen t-sealladh aige, mar a chithear san iomradh seo, air a’ phlèana gu Lunnainn, a thug gàire mhòr orm:
“Tea? Tea? More tea?” An bhfaigheann óstaigh Aer Lingus tuirseach ariamh de bheith ag athrá an fhocail, a fhiafraím díom féin. Chaithfeadh sé go bhfaigheann. An iarracht dhualgasach leanúnach úd a dhéanann siad meangadh a bheochan is a lasadh ar a mbéal agus iad á rá. Agus an meangadh céanna sin a fhadú aríst is aríst eile do gach taistealaí tuirseach… Bíonn áthas mo chroí orm buachaill óg a fheiceáil chugam i measc na n-óstach. Slataire breá dathúil de bhuachaill freisin. Diarmaid: mé in ann an lipéad atá ar a gheansaí glasghorm a léamh. Mé ag súil le Dia gurb é a thabharfas mo chupán tae féin domsa, agus mo mháilín beag peanuts rósta nó cibé beadaíochtín beag eile atá á shíneadh amach inniu acu. Céard faoi do chuid peanuts féin, a Dhiarmaidín, a mhac, a smaoiním. Céard a déarfá liom anois dá bhfiafróinn iad sin ort gan frapa gan taca. In áit na gcinn bheaga chrua róstaithe siúd atá sáinnithe istigh i bpáipéirín plaisteach le míonnaí. Nach mé a bhfainfeadh an croitheadh asat os comhair chuile dhuine.
“Céard faoi do chuid peanuts féin, a Dhiarmaidín?” mo nàire — orm fhìn cho math ’s air John Paul. rud cunbhalach a tha seo tron nobhail: nochdaidh e aig amannan mar seo, smuaintean John Paul a’ tionndadh do cheist na feise, agus aig amannan eile dìreach mar mhothachadh dhan diofar eadar e fhèin is na fir eile (“Tá tú sna fir” a th’ aig a sheanair aig deireadh an leabhair, ga mholadh mar inbheach seach pàiste no deugair) timcheall air. a’ coimhead air ceathrar fhear air an trèana, cuiridh e ceist air fhèin:
Meas tú, a d’fhiafraigh mé díom féin, an ndeachaigh éinne den cheathrar acu a luí le fear eile ariamh? …nó an raibh an fonn sin ar éine acu ariamh? …Níl a fhios agam cén fáth ar tháinig an smaoineamh sin isteach i mo chloigeann… Ach b’in smaoineamh nach mbainfeadh mórán de gháire astu b’fhéidir.
agus sin, uaireannan, mar a tha e: a’ coimhead mun cuairt ort agus dìreach a’ saoiltinn, a bheil mi nam aonar an seo? a bheil neach sam bith eile air an trèana seo, anns a’ chafaidh seo, aig a’ bhòrd seo san leabharlann, coltach riumsa san dòigh seo?
ged a tha Gàidhlig aige bho thùs, cuideachd, agus ged a tha e a’ dèanamh ceum san nua-Ghàidhlig aig an oilthigh ann an Gaillimh, chan eil an t-àite aige nas seasmhaiche sa cho-theacsa sin, nas motha:
Truaí nach raibh tuilleadh scríbhinní Gaeilge mar seo ar mo chúrsa, a dúirt mé liom féin, ag brionglóidí… Thuigfinn ansin gur bhain an litríocht liom féin go díreach, go mba chuid díom féin is de mo chúlra féin í, go mba dhaoine mar mé féin a bhí sna carachtair a mbeadh orm aistí a scríobh fúthu. Gur roinn muid na mothúcháin chéanna i leith an ghrá… Ach níor roinn. Cá raibh fáil agamsa i litríocht na Gaeilge ar bheirt fhear agus iad ag spallaíocht le chéile ag tórramh nó oíche airneáin nó lá pátrúin, ag titim i ngrá lena chéile agus ag gáire go hard. Nó dul amach le chéile mar lánúin, fiú ar an gcúlráid, ní áirím ag caitheamh saol fada sona sásta le chéile: ‘Mhair siad go sona sásta as sin amach. Má tá bréag ann, bíodh.’ Cá raibh siad? Gan a leithéid de ghrá le feiceáil ann, ná a mhacasamhail sna leabhair a bhí ar mo chúrsa — in aon ghearrscéal, in aon dán, in aon úrscéal, in aon dráma, in aon amhrán sean-nóis, ná sa mbéaloideas féin ina raibh na mílte scéal faoi chlann mhac gach rí faoin ngrian is faoin ngealach — iad ag seoladh trasna gach farraige dá chontúirtí ar domhan ar thóir iníon rí éicint. Ach ar thug éinne amháin acu fear abhaile ariamh leis? …Ach lánúineacha díreacha ag fuadar feadar thart orm i ngach leabhar d’osclaínn, chomh maith agus dá mba leo féin amháin an saol — Deirdre agus Naoise, Diarmaid agus Gráinne, Mac Rí in Éirinn agus iníon, iníon, iníon…cibé iníon a ceapadh ab áille a bhí no ba shaibhre ag an am. Fiú Cú Chulainn agus Ferdia, nach é an chaoi ar mharaigh siad a chéile go fuilteach, théis go mba chairde móra a bhí iontu. Agus bhí an mheas orthu as troid go bás. Scríobhadh síos a scéal…
(’s e seo, feumaidh mi a ràdh, fear dhe na rudan as motha air am bi mi fhìn a’ smaoineachadh nuair a bheirear iomradh air a’ chultar “thraidiseanta” ann an saoghal na Gàidhlig. cò aige tha an traidisean seo? cò tha a’ buntainn ris? cò dha a tha spàs ri fhaighinn ann? a bheil dhomhsa? a bheil do leasbach, do bhoireannach tar-ghnèitheach, do neach neo-bhìnearaidh? agus seo gun a bhith a’ toirt sùil air cinneadh, mar a dh’fheumas sinn cuimhneachadh.)
tha sealladh sònraichte far an coinnich John Paul ri cearcall-còmhraidh Gàidhlig (na Gay-Linns) ann an taigh-seinnse gèidh ann am Baile Átha Cliath dhan deach e gus fear (.i., cuid feise) a lorg dha fhèin. tha fear nam measg caran tarraingeach, is tha e feòrachail mun deidhinn, is mar sin thèid e a shuidhe còmhla riutha. aig deireadh na h-oidhche, ge-tà, tha iad ga fhàgail cochanach: “b’fhearr leo go mór fada fiú a bheith ag athrá ainmneacha na ndeochanna i nGaeilge ná a bheith á n-ól”. chan ann a-mhàin air deoch làidir a tha e a-mach an seo ach air an sgaradh eadar cùisean cànanach agus cùisean corporra, gan làimhseachadh tron a’ chànan (“Bod cliste [cainnt-mhire stèidhichte air ‘Budweiser’] amháin, a d’éagaoin mé go tostach liom féin, sin rud nach bhfuil agam anseo anocht de bhur mbarr…”). ’s e seo, ma dh’fhaodas mi iomradh a thoirt air an obair agam fhìn, rud air an robh mi fhìn a’ smaoineachadh ann a bhith a’ sgrìobhadh aotrom-laigheachan, air ciamar a b’ urrainn dhomh faclan Gàidhlig a chur air cleachdaidhean corporra, feiseil, gèidh mo chuirp, às aonais — gu ìre mhòr — eisimpleirean dhen a seo rim faighinn.
tha sgrìobhadh-feise gu leòr ann san leabhar — ach aig a’ cheart àm chan eil. bidh John Paul a’ dol air chuairt (a’ “crúsáil”, mar a th’ aige fhèin air) gu math tric, agus bheir sinn leth-iomraidhean air na tha a’ tachairt, ach a’ chuid as motha dhen ùine ’s ann gun mhion-chunntas air, dìreach seòrsa fade-to-black no briseadh-earrainne. ach, dìreach nuair a bha mi a’ meòrachadh air a seo, ràinig mi deireadh na treas earrainne, far a bheil sealladh goirid ach uabhasach làidir, air a sgrìobhadh san dàrna pearsa, mar gu bheil John Paul a’ bruidhinn ri bhràmair, a’ toirt tuairisgeul air a’ chiad turas aig John Paul a bhith air a dhàireadh le fear eile. cha chreid mi nach e seo an sealladh as fheàrr leam san leabhar — drùis-mhiannach is fìorach (gun a bhith a’ leigeil air nach eil e pianmhor a bhith gad dhàireadh, co-dhiù aig an toiseach) is àlainn aig a’ cheart àm.
tha gu leòr, leòr eile a dh’fhaodainn a ràdh — mun dàimh aig John Paul ri luchd Cheathrú na gCloch, ri theaghlach, ris a’ chreideamh — ach fàgaidh mi an sin e mus fhàs an lèirmheas seo ro fhada. sàr-leabhar a tha seo.
(air ais: prìomh-dhuilleag · lèirmheasan a rèir ùghdair · lèirmheasan a rèir dùthcha · lèirmheasan eile o Èirinn)