bheir Gwyneth Lewis fhèin iomradh air an leabhar seo (a tha ri luchdachadh a-nuas saor an-asgaidh o Choleg Cymraeg Cenedlaethol) mar “[n]ofel dditectif ar ffurf barddoniaeth” — “nobhail lorg-phoilis ann an cruth bàrdachd”, a’ feuchainn ri ceist shònraichte a fhreagairt: mas urrainn do chànan bàs fhaighinn, an urrainn do chuideigin cànan a mharbhadh? cò a mharbh a’ Chuimris?
tha làn-fhios againn — agus aig Lewis, tha mi ’n dùil — gu bheil bàs-cànain co-cheangailte ri iomadh brùthadh sòisealta, eaconomaigeach, is eile, agus chan ann ri siud a tha an co-chruinneachadh seo a’ dèiligeadh, ach ri dàimhean pearsanta ris a’ chànan “mharbh”. dè an dàimh a th’ aig gach neach-labhairt cànain ris a’ chànan fhèin? dè an ròl a th’ aig neach-labhairt fa leth ann a bhith ga chumail beò, no ga mharbhadh? chan eil sin ri ràdh gu bheil i a’ cur coire air luchd-labhairt fa leth, ach gu bheil ùidh aice anns mar a bhios luchd-labhairt fa leth a’ tuigsinn is a’ faireachdainn an ceanglaichean ris a’ Chuimris — an cionta a bhios iad fhèin a’ faireachdainn, a’ choire a chuireas iad orra fhèin.
tha an nobhail a’ leantainn “Carma” (.i., karma), lorg-phoileas leth-Chuimreach, leth-Sheapànach, fhad ’s a bhruidhneas i ri diofar dhaoine a bha co-cheangailte ris a’ Chuimris, air a riochdachadh an seo mar bhoireannach meadhanach aosta a thuit — air neo a chaidh a phutadh — sìos an staidhre dha bàs san taigh aice, feuch am faigh Carma a-mach cò a mharbh i. tha cuid dhe na dàin a’ riochdachadh agallamhan — no aideachaidhean — leis na daoine a bha timcheall air a’ Chuimris (a clann, gu sònraichte), cuid eile a’ riochdachadh pròiseas an sgrùdaidh (agus na diofar bhuidhnean-poilis ris am bi Carma a’ dèiligeadh), agus an uair sin cuid a tha a’ riochdachadh sgeulachd Carma fhèin — a beatha is a smuaintean, mun a’ chùis seo is mu bhàs-cànain san fharsaingeachd. chòrd an co-chruinneachadh air fad rium — ainmichidh mi an seo cuid de dhàin shònraichte a ghlac m’ aire.
an toiseach, “Lluniau Fforensics” (“Dealbhan Foireansachd”), a tha a’ toirt — saoileamsa, co-dhiù — sùil gheur bhreithneachail air an dòigh sam bi na meadhanan a’ coimhead air cànan a’ faighinn bàs no a tha air bàs fhaighinn mu thràth:
Mae pob corff yn gyhoeddus. Fflach. Fel sêr
pop neu’r sinema. Fflach. Ffan yw’r crwner,fflach, y patholegydd sydd am wybod pob dim
am y diwrnod olaf. […][Tha gach corp poblach. Boillsg. Mar rionnag-
phop no -fhilm. Boillsg. Dealasach a tha sa choronair,boillsg, an galar-eòlach a tha ag iarraidh fios air gach rud
mun latha mu dheireadh. […]]
tha sinn uile eòlach air mar a bhios mion-chànanan gan riochdachadh sna meadhanan, spectacle bàs chànanan, a’ “mìneachadh” a’ chrìonaidh (na h-àireamhan is rudan uimhireil eile) ach gun a bhith ag ainmeachadh nam brùthadh is nam fòirneart a bheir air luchd-labhairt mhion-chànanan tionndadh gu cànanan ceannasach.
air làimh eile, tha Lewis a’ tarraing air buaidh a’ mhion-chànain air a luchd-labhairt — tha “Ewyllys yr Iaith” (“Tiomnadh a’ Chànain”) a’ dèanamh litreachail a’ bhrùthaidh a tha luchd-labhairt mhion-chànanan a’ faireachdainn — uaireannan, co-dhiù — a bhith a’ toirt a’ chànain seachad dhan ath-ghinealach, “dleastanas” a choileanadh:
Gadawaf fy eiddo i gyd i’m dwy ferch —
fy nghartref, fy nhlysau, fy llyfrau — pob dim
ar yr amod fod ganddynt ŵyr a phlant
i siarad eu mamiaith. Os methant wneud hyn
rwyf yn eu diarddel. […][Fàgam mo shealbh air fad dha mo dhithis nighean —
mo dhachaigh, mo sheudan, mo leabhraichean — gach rud
air a’ chumha gum feum oghaichean is clann a bhith aca
a bhruidhneas an cànan màthaireil. Ma dh’fhàilligeas siud orra
tha mi gan diùltadh. […]]
tha Carma fhèin a’ faireachdainn a’ bhrùthaidh seo, ag iargain laigse a cuid Cuimris fhèin ann am “Bratiaith” (“Truaill-chainnt”):
Rwy’n gofyn am ‘forthwyl’ ond yn meddwl ‘rhaw’,
yn sôn am goginio ond yn crybwyll rhywyn anfwriadol. […]
[Bidh mi ’g iarraidh ‘òrd’ ach a’ ciallachadh ‘toirsgian’,
a’ bruidhinn air còcaireachd ach a’ toirt iomradh air feisgun deòin. […]]
aig a’ cheann thall, thig Carma gu co-dhùnadh iongantach: gur i fhèin as coireach airson bàs na Cuimris, chan ann na h-aonar ach mar phàirt de choimhearsnachd aig nach deach air an t-slighe fhreagarrach fhaighinn. an dàn mu dheireadh, “Casgliadau Carma” (“Co-dhùnaidhean Carma”):
Mae’r trywydd yn arwain ataf fi fy hun.
Mae’r Ditectif yn euog gan ei fod yn dyst
i ddistryw gogoniant. Gan fod gafael rhy dynnyn creu plant gwrthryfelgar. Gan fod gwerth
amhrisiadwy mewn geiriau lleol Cymraeg
am sut i ganlyn. Am na fydd gan wlithyr un blas ar ein tafod. Am fod pydredd yn rhan
o lwyddiant diwylliant, am nad oes angen bod
ag ofn methiant, am fod byw’n groes-graeni iaith yn beth iachus, a phob angladd
yn ailgychwyn, yn wahoddiad i fyw.
Gan fod mamiaith yn drysor ond nid yn dduw.[Tha an t-slighe a’ stiùireadh thugam fhìn.
’S e an lorg-phoileas as coireach le bhith na fhianais
do sgrios glòire. Leis gu bheil greim ro theanna’ cruthachadh cloinne rèabhlaidiche. Leis gu bheil luach
gun phrìs ann am briathran ionadail Cuimris
airson ciamar a bhith a’ suirghe. Leis nach eil aig an driùchdan aon bhlas air ar teanga. Leis gu bheil grodadh na phàirt
de bhuaidh cultair, leis nach fheumar eagal
a ghabhail ro fhàilleadh, leis gu bheil beatha an aghaidh a’ chuilgna rud fallain, agus gach tìodhlacadh
na ath-thòiseachadh, na chuireadh a bhith beò.
Leis gur e ionmhas a th’ ann an cànan màthaireil, ’s chan e dia.]
chan eil mi, a dh’innse na fìrinne, buileach cinnteach fhathast ciamar a tha mi a’ faireachdainn mun a’ cho-dhùnadh seo. ach ’s cinnteach gum bi mi a’ meòrachadh air a’ chùis ri ùine fhada.
aon rud sònraichte eile a bha mi airson bruidhinn mu dheidhinn, b’ e sgeul Carma fhèin. chan ann gun adhbhar a thagh Lewis a h-ainm, tha mi cinnteach — ach aig a’ cheart àm chan eil mi cinnteach idir dè an t-adhbhar, agus chan eil mi cinnteach, nas motha, dè an obair a tha a freumhan Seapànach a’ dèanamh san teacsa (ach a bhith a’ toirt “tuairisgeul” air a h-ainm “neo-Chuimrich”). nochdaidh iomraidhean air bho àm gu àm — fear dhiubh caran dùbhlanach, chanainnsa, agus caractar eile a tha ga ainmneachadh fhèin mar “ffetisydd iaith” (“feitiseach-cànain”) ag iarraidh air Carma “yngan[] [g]air neu ddau yn fy nghlust” — “facal no dhà a chagar nam chluais”. dh’fhàg seo mi beagan mì-chofhurtail. gu fortanach, cha robh mòran mhòmaidean mar seo ann, ach…
a bharrachd air a sin, ge-tà, leabhar uabhasach inntinneach is smaoineachail a tha seo.
(air ais: prìomh-dhuilleag · lèirmheasan a rèir ùghdair · lèirmheasan a rèir dùthcha · lèirmheasan eile on Rìoghachd Aonaichte)